Ben'in Trajedisi

 

Benlik, canlı varlığın kendini merkeze alarak kurduğu geçici bir denge noktasıdır. Bir hücrenin zarını tanıması, dışarısını içeriye ayırması ne kadar ilkel bir davranışsa; insan zihninin "ben kimim" sorusuna verdiği yanıt da o kadar ilkel, o kadar temel bir çabadır. Ben, bütünü görmeyen ama bütünün içinden konuşan bir parçadır. Bu nedenle varlığı, hem zorunlu hem sınırlıdır.

Yaşam, kaotik bir akıştan düzen çıkarmaya çalışan sistemlerin toplamıdır. Bu sistemler zamanla bir karar merkezine, bir "özneye" ihtiyaç duyar. Çünkü karar almak, bilgi işlemek ve tepki vermek için sabit bir referans gerekir. İşte benlik, bu referans noktası olarak evrimleşir. Ancak evrimin bu hediyesi, beraberinde bir lanet de taşır: kendini merkeze koyan bilinç, bütünün tamamını göremez. Parçanın merkezde olduğunu sanmasıyla trajedi başlar.

Her benlik, bedenin çoklu sistemlerinden doğar. Haz ve acı, bu sistemler arasında bir tür iletişim dili kurar. Açlık, susuzluk, cinsel istek, korku, başarı arzusu... Her biri, farklı bir alt sistemin alarmıdır. Bu sinyallerin tümü, benliğe yönelir. Benlik, bu çağrılara göre yönünü tayin eder. Fakat bu sinyaller yekpare değildir. Her biri kendi zamanında, kendi hacminde, kendi aciliyetiyle konuşur. Benlik ise bu parçalı senfonide geçici bir orkestra şefidir.

Bu geçicilik, benliğin yıpranmasını hızlandırır. Her ihtiyaç giderildiğinde, sistemin bir düzeni sona erer. Doyan mide susar, tehlike geçince alarm durur, haz tamamlanınca sessizlik başlar. Ancak bu sessizlik, sistemde yeni düzensizliklerin tohumudur. Yaşamak, kademeli, kısmi ölümlerle sürdürülür. Tatmin, mikro-ölümdür. Benlik, bu mikro ölümlerle sürekli yeniden kurulur ve yeniden aşınır.

Ne var ki, benlik yalnızca çatışan sinyallerin arenası değildir. Onun içinde, çok daha eski ve derin bir yönelim daha bulunur: uyum ve işbirliği. En ilkel varoluş biçimlerinde bile benliğin sınırları sadece korunmaz; esner, paylaşılır, yeniden kurulur. Prokaryotların birlikte karar alma yetisi (quorum sensing), çok hücreli organizmalarda işbölümü, bağışıklık sisteminin ben-ben olmayan ayrımı... Tüm bunlar, benliğin çevresiyle uyum içinde var olma eğilimini gösterir.

Bu işbirliği eğilimi, benliğin yabancılaşmasını dengeleyen temel mekanizmadır. Çünkü benlik, kendini yalnızca içeriden kurarsa yalıtılır; ama dışarıyla ilişki içinde kurarsa dengede kalabilir. İnsanda bu denge sosyal etkileşimle, dil ve empatiyle sağlanır. Her "ben", bir "sen"le karşılaşmadan tamamlanamaz. Ve bu karşılaşma, benliğin hem sınırlarını çizer hem de onları esnetir.

Benliğin trajedisi, yalnızlıktan değil; yalnız kalamadığı gerçeğinden doğar. Her "ben", bir başkasına tutunarak var olur. Bu tutunuş, onun en derin hayatta kalma stratejisidir. Ama aynı zamanda, en büyük kırılganlığıdır. Çünkü her temas, bir değişim; her değişim, bir çözülme ihtimali taşır. Böylece benlik, hem var olmak hem değişmeden kalmak ister. Ve bu imkânsızlık, onun trajedisidir.

Benliğin Duyusal Yetersizliği ve Psikanalitik Gölgesi

Ben'in acı verici sinyallerin tamamını doğru bir şekilde okuyamaması nedeniyle düşünceyi katmanlaştırıp derinleştirerek bunu ödünlemeye çalışması şeklinde büyük bir handikap ortaya çıkar. Duyumların yorumlanmasında yaşanan bu arıza, benliğin özüne yabancılaşmasına yol açar. Bedensel sinyaller, organizmanın çevreyle uyumunu tehdit eden içeriklere sahip olabilir. Özellikle açlık gibi temel dürtüleri doyuran modern kültürlerde, benlik bu sefer daha “soyut” ama bir o kadar da güçlü dürtülerin —örneğin cinselliğin, arzunun, rekabetin— istilasına uğrar. Bu dürtülerin her biri, benliğin sınırlarını zorlayan, kimi zaman taşıması güç baskılar hâlinde belirir.

Ben, bu baskılarla başa çıkmak için bir tür filtreleme mekanizması geliştirmek zorundadır. Bu filtre, çevresel normlara, toplumsal geri bildirime ve bireysel deneyimlere göre şekillenir. Dürtülerin doğrudan ifadesi çoğu zaman çevrede tehdit olarak algılanır. Bu nedenle ben, sinyalleri doğrudan değil, dolaylı biçimde, sosyal açıdan daha kabul edilebilir kılıklarda sunar. Bu, bir tür simgesel tercümedir.

Burada psikanalizin kurucu figürleri devreye girer. Freud’un dürtü kuramı, bilinçdışı çatışmaların benliğe nasıl yük bindirdiğini gösterirken, Lacan, bu baskıların dil aracılığıyla simgesel düzleme nasıl taşındığını vurgular. Lacan’ın “Gerçek” kavramı, işte bu filtrelenemeyen, saf dürtü patlaması olarak karşımıza çıkar. Kohut ise, benliğin bu baskılarla başa çıkabilmesi için “ayna tutan nesnelere” yani empatik ilişkilere ihtiyaç duyduğunu savunur. Yani benlik, içsel kaosu dengeleyebilmek için yalnızca filtreleme değil, dışarıdan onay alma yolları da geliştirir.

Bu bağlamda benliğin trajedisi, yalnızca kendini merkeze alması değil; aynı zamanda merkezin çevresel talepler, içsel dürtüler ve toplumsal yankılar arasında parçalanmasıdır. Denge, sabit bir nokta değil, sürekli ayakta tutulmaya çalışılan bir salınımdır. Ve bu salınım, bazen bir salıncak gibi yükselirken, bazen de bir uçurum gibi derinleşebilir.

Benliğin Estetik ve Mistik Çıkışları

Benlik, duyusal sinyallerin karmaşasını filtreleyerek ayakta kalmaya çalışırken, zaman zaman bu sinyalleri bastıramaz hale gelir. Dürtülerin yoğunluğu, dış dünyadan gelen taleplerin çelişkili baskısı ve içsel boşlukla başa çıkma zorunluluğu, benliğin olağan işleyişinde tıkanmalar yaratır. Bu tıkanma noktalarında, benlik kendini ifade edebilmek ve varlığını sürdürebilmek için estetik ve mistik yollarla açılımlar geliştirir. Bu açılımlar, birer kaçış değil; aynı zamanda birer baş etme ve dönüşüm alanıdır.

1. Estetik Deneyim: Acının Temsil Yoluyla Dönüştürülmesi

Estetik üretim, benliğin içsel çatışmalarını dışsallaştırma ve anlamlandırma biçimidir. Freud’un süblimasyon kavramı burada kilit rol oynar. Bastırılmış dürtüler, doğrudan ifade edilemediklerinde, sanat aracılığıyla daha kabul edilebilir, simgesel formlara bürünürler. Bu, yalnızca bir boşaltım değil; aynı zamanda yapı kurucu bir eylemdir.

Lacan’a göre ise, sanat, "Gerçek" olanla —yani dilin temsil edemediği, çıplak dürtüsel yoğunlukla— temas kurmanın dolaylı bir yoludur. Estetik biçim, benliğe bir mesafe sağlar. Dürtüsel olanla benlik arasına bir “şekil”, bir “form” koyarak, onunla yüzleşmeyi mümkün kılar. Bu anlamda estetik, bir korunak kadar bir açılımdır.

2. Felsefe: Anlamla Boşluğu Donatmak

Felsefi düşünce, benliğin kendisini, yaşantılarını ve evreni anlama çabasıdır. Bu çaba, çoğu zaman acıdan, eksiklikten, yetersizlikten doğar. Varoluş soruları, çoğunlukla huzurdan değil, rahatsızlıktan yükselir. "Ben kimim?", "Niçin yaşıyorum?" gibi sorular, aslında dürtüsel doyumsuzlukların düşünsel yankılarıdır.

Benlik, bu sorulara verdiği geçici yanıtlarla bir tür yapı kurar. Bu yapı, kaotik sinyalleri düzenlemeye, sınırları yeniden çizmeye ve kendini yeniden tanımlamaya yardımcı olur. Felsefe, burada bir düşünsel evdir; geçici de olsa benliğin içinde barınabileceği bir form sağlar. Ama bu ev, her zaman biraz geçicidir. Soruların tükenmemesi, felsefenin sürekliliğini ama aynı zamanda yetersizliğini de gösterir.

3. Mistisizm: Benliğin Askıya Alınması

Bazı durumlarda ise benlik, bu yüklerle baş edemez hale gelir ve çözüm, kendini tümüyle askıya almakta bulunur. Doğu mistisizmi bu noktada çarpıcı bir çözüm sunar: Benliğin çözülmesi, huzurun ön koşuludur. Zen Budizm, Taoizm, sufizm gibi öğretilerde benlik bir yanılsama olarak görülür. Acının kaynağı benliktir; çünkü sahiplenir, arzular, direnç gösterir. Benlik yok olduğunda, acı da yok olur.

Bu öğretideki pratikler —meditasyon, zikir, suskunluk— benliğin kontrolünü geçici olarak devre dışı bırakmayı amaçlar. Lacan’ın "Gerçek" kavramıyla bu mistik deneyimler arasında da ilginç bir paralellik vardır: Gerçek, dile dökülemeyendir. Mistisizm ise bu dile dökülemeyene doğrudan maruz kalma halidir.

Benliğin estetik ve mistik çıkışları, onun çaresizliğinin değil; dönüşme, yeniden doğma ve sınırlarını yeniden kurma kapasitesinin bir ifadesidir. Her kriz, bir ifade alanına dönüşebilir; her anlam yitimi, yeni bir sembol doğurabilir. Bu nedenle benliğin trajedisi yalnızca yıkım değil; aynı zamanda yaratının kendisidir.

Benliğin Yabancılaşması: Uyumun Gölgesinde Kalan Gerçek

Benlik, varoluşun yükünü taşırken bu yükü hafifletmek için pek çok yol geliştirir. Dürtüleri yönetmek, acıyı dönüştürmek, anlam yaratmak, mistik teslimiyetin sessizliğine çekilmek… Tüm bu çabalar, benliğin kendini koruma ve sürdürebilme arzusu etrafında şekillenir. Ne var ki, bütün bu uyum stratejileri, benliğin asıl trajedisini tam olarak ortadan kaldıramaz. Çünkü bu trajedinin kaynağı dışsal değil; yapısaldır. Adı da: yabancılaşma.

Yabancılaşma, benliğin yalnızca dünyaya değil, kendine de uzaklaşmasıdır. İçsel ihtiyaçlarla dışsal beklentiler arasındaki uçurum büyüdükçe, benlik kendi merkezini yitirmeye başlar. Daha doğrusu, merkezi olduğu yanılsamasını. Çünkü ne dürtüler ona tamamen aittir, ne düşünceler. Ne toplumsal normlar içseldir, ne de arzular bütünüyle kendine özgüdür. Ben, parçaların geçici uyumundan doğmuş bir “özne yanılsaması” olarak, bu parçaların sesini birbirinden ayırmakta zorlandıkça, kendi içinde sessizliğe ya da kaosa sürüklenir.

Yabancılaşmanın en dramatik hali, benliğin kendini bir rol, bir imaj, bir temsil olarak sürdürmeye çalıştığı anlardır. Bu temsilin ne kadar ustaca kurulmuş olduğu önemli değildir; çünkü temsil, her zaman bir boşluğun yerini tutar. İnsan, bazen neyi arzuladığını bile bilmeden arzular; neyi savunduğunu bilmeden düşünür; hatta neyi hissettiğini anlamadan hisseder. Bu noktada benlik, çevresine ne kadar uyum sağlarsa sağlasın, içsel bir eksiklik duygusundan kaçamaz.

Bu eksiklik, patolojik bir durumdan çok, yapısal bir gerçektir. Her birey, hem bedensel doğasına hem sosyal dünyaya hem de dilin sınırlı çerçevesine yerleşmeye çalışırken, parçalanma tehdidini de içinde taşır. Yabancılaşma bu parçalanmanın ön işaretidir; bazen bir boşluk hissi, bazen kimlik bunalımı, bazen sadece açıklanamayan bir yorgunluk olarak çıkar ortaya.

Benliğin bütün uyum çabalarına rağmen yabancılaşmadan kaçamaması, onun en derin trajedisidir. Çünkü bu yabancılaşma, bir bozulma değil; bir bedeldir. Farkında olmanın, bilinç taşımanın, özne olmanın bedeli. Ve belki de bu yüzden, benliğin en insani yönü, kendini sürekli onarma çabasında değil; kendi içine bakarken duyduğu o tuhaf, tanıdık, sessiz yabancılıktadır.