Mona Lisa: 500 Yılın Kırılmaz Aynası

  

Bir Tablo Doğuyor, Bir Efsane Başlıyor

1503 ya da 1504. Floransa, Arno’nun kıyısında, dar bir sokakta, Leonardo da Vinci’nin atölyesi. 51 yaşındaki usta, ipek tüccarı Francesco del Giocondo’nun genç karısı Lisa Gherardini’nin portresine başlamış. Sipariş sıradan: varlıklı bir Floransalı, yeni evinin salonuna asılacak bir hatıra. Leonardo’nun elinde başka bitmemiş işler de var: Anghiari Savaşı, Leda, Bakire ve Çocuk ile Aziz Anna… Ama bu küçük kavak panel (77 × 53 cm) bir türlü bitmek bilmiyor. Ressam onu yanında taşıyor, Fransa’ya götürüyor, 1519’da Amboise’da öldüğünde bile yatağının başucunda. Vasiyetinde öğrencisi Salai’ye bırakıyor, sonra tablo Fransa Kralı I. François’nın koleksiyonuna giriyor. Adı yok aslında: “Monna Lisa” (Floransa lehçesinde “Madam Lisa”) ya da “La Gioconda” (kocanın soyadı). “Mona Lisa” ise çok sonra, 19. yüzyılda, Fransızların dilinde yerleşiyor.

Leonardo neden bırakamadı bu tabloyu? Çünkü o, ilk kez bir portreye “ruhsal bir derinlik” yerleştirmeye çalışıyordu. Sfumato tekniğiyle duman gibi geçişler, altın oranla hesaplanmış oranlar, gözlerin izleyiciyi takip etmesi, dudakların neredeyse titreyen belirsizliği… 1550’de Giorgio Vasari “gözleri canlı, kaşları gerçek kıl gibi” diyecek kadar hayran kalıyor. Ama 300 yıl boyunca Mona Lisa, sadece kralların özel koleksiyonlarında, sarayların yatak odalarında sessizce asılı duruyor. Halk onu bilmiyor.

 1911: Bir Hırsızlık, Bir Rönesans

21 Ağustos 1911, Pazartesi. Louvre kapalı. İtalyan camcı-marangoz Vincenzo Peruggia, bir gece önce müzede saklanıyor. Sabah beyaz iş önlüğünü giyiyor, tabloyu duvardan indiriyor, merdiven boşluğunda çerçeveyi ve camı çıkarıyor, tuvali eski bir dolaba sarıyor, omzuna alıp arka kapıdan çıkıyor. Toplam 20 dakika. Güvenlik? Neredeyse yok. Tablo sadece basit bir kancada asılı.

Ertesi gün bir ressam kopya yapmak için geliyor, tablo yok. Müze yönetimi önce “fotoğraf çekiliyor” sanıyor, sonra panik. Louvre bir hafta kapanıyor. Paris polisi Seine’i tarıyor, limanları kapatıyor. Gazeteler çıldırıyor: “Mona Lisa sonsuza dek kayboldu!” Apollinaire tutuklanıyor (birkaç heykel çaldığı için şüpheli), Picasso bile sorgulanıyor. İki yıl boyunca dünya onu konuşuyor, ağıt yakıyor, karikatürler çiziyor. 1913 Aralık’ta Peruggia Floransa’da bir antikacıya “Louvre’dan getirdim, İtalya’ya geri döndürüyorum” deyince yakalanıyor. İtalya’da halk onu kahraman gibi karşılıyor; tablo bir ay boyunca Roma, Floransa ve Milano’da sergileniyor. 1914’te trenle Paris’e geri dönüyor.

Sonuç: Mona Lisa artık “değerli” değil, “ünlü”. Hırsızlık olmasa, bugün belki de Botticelli’nin Venüs’ü ya da Michelangelo’nun freskleri daha çok konuşuluyor olurdu. Ama 1911, bir tabloyu küresel pop-kültürün ilk yıldızı yaptı.

 1919: Bıyık ve Büyük Başkaldırı

Birinci Dünya Savaşı bitmiş, milyonlar ölmüş, Avrupa harabe. Zürih’te bir grup sanatçı “her şeyi yok edelim” diyor: Dada doğuyor. Marcel Duchamp, 1919’da bir Mona Lisa posta kartı alıyor, kalemle bıyık ve keçi sakalı çiziyor, altına “L.H.O.O.Q.” yazıyor. Fransızca okunuşu: “elle chaud au cul” – “poposu sıcak”. Küçük bir şaka, ama sarsıcı. Dünyanın en kutsal tablosu bir anda alay konusu oluyor.

Duchamp şunu söylüyor: “Sanat dediğin şey bir müze vitrininde oturan tanrıça değil, bizimle dalga geçebilen, bizim dalga geçebildiğimiz bir arkadaş olmalı.” O bıyık, yüksek sanat ile sokak arasındaki duvarı yıkıyor. Mona Lisa, ilk kez “dokunulabilir” hale geliyor.

 1960’lar: Tüketim Çağı ve Warhol

1963. New York. Andy Warhol, Mona Lisa’yı 30 kez serigrafiyle çoğaltıyor: bazıları renkli, bazıları ters, bazıları bulanık. “Thirty Are Better Than One” (Otuz Tane Bir Taneden Daha İyidir). Artık Mona Lisa bir “ürün”. Çikolata kutularında, tişörtlerde, otel halılarında, otobüs reklamlarında. 1960’larda Louvre’a gelen ziyaretçi sayısı patlıyor; insanlar “o çalınan tabloyu” görmek için akın ediyor. 1956’da biri üzerine asit atmış, 1974’te biri kırmızı sprey boya sıkmış, 2022’de biri pasta fırlatmış. Her saldırı, her vandallık, şöhretini katlıyor.

 2000’ler: İnternet ve Meme Devrimi

İnternet geliyor. Mona Lisa artık herkesin bilgisayarında. Photoshop savaşları başlıyor: Mr. Bean yüzü, Darth Vader kaskı, Shrek kulakları… 2010’larda Instagram’da sticker oluyor, TikTok’ta dans ediyor. 2020’lerden itibaren yapay zekâ devreye giriyor. Midjourney, Stable Diffusion, DALL·E bir komutla onu Van Gogh’un yıldızlı gecesine, anime dünyasına, cyberpunk şehirlere taşıyor. Bir saniyede Mona Lisa astronot oluyor, kedi oluyor, süper kahraman oluyor. Ve her yeni versiyon, orijinaline bedava reklam yapıyor.

 Değişirken Değişmemek

İşte asıl mucize burada: Ne kadar bıyık takılırsa takılsın, ne kadar tişörte basılırsa basılsın, ne kadar dans ettirilirse ettirilsin, Mona Lisa kimliğini kaybetmiyor. Neden?

Birincisi, yüzündeki belirsizlik. Gülümsemesi ne tamamen mutlu ne tamamen hüzünlü. Gözleri seni takip ediyor ama ne düşündüğünü asla söylemiyor. Bu “boşluk”, insanlığın kolektif projeksiyon tahtası haline getiriyor onu. Her çağ kendi duygusunu oraya konduruyor.

İkincisi, ölçeği. Küçük bir tahta parçası (77 × 53 cm). Ne dev bir sunak resmi gibi heybetli, ne de minyatür gibi önemsiz. Tam “insan ölçeğinde”. Elini uzatsan dokunabilecekmiş gibi, ama asla dokunamıyorsun.

Üçüncüsü, Leonardo’nun bıraktığı “archetypal” güç. Altın oran, sfumato, anatomik mükemmeliyet… ama hepsinden önemlisi, o yüzde “her çağın ruhunu taşıyabilecek” bir sükûnet var. Ne tanrıça, ne azize, ne de sıradan bir kadın. Hepsi ve hiçbiri.

 Gelecek: Sonsuz Bir Hikâye

Bir gün sanal gerçeklik gözlüğüyle Louvre’un salonunda onun karşısına oturacağız. Belki holografik olarak evimizde belirecek. Belki bir gün yapay zekâ onun yerine yeni bir “Mona Lisa” yaratacak ve biz orijinalini müzede arkeolojik bir kalıntı gibi ziyaret edeceğiz. Ama ne olursa olsun, o gülümseme aynı kalacak.

Bazıları artık ona dokunmaktan vazgeçiyor. “Yeter,” diyorlar, “bırakalım o kendi sessizliğinde kalsın.” Bu da yeni bir hikâye. Saygıdan doğan sessizlik, belki de en güçlü yorum.

Çünkü Mona Lisa’yı gerçekten anlayanlar, onunla oynamayı değil, sadece bakmayı seçiyor.

 Son Söz Yerine

500 yıl sonra bile hâlâ aynı soruyu soruyor:  

“Sen bende ne görüyorsun?”

Ve biz hâlâ tam bir cevap veremiyoruz.  

Belki de veremeyeceğiz.

Çünkü Mona Lisa, insanlığın kendini tamamlayamadığı en güzel cümlesi olarak kalmaya devam edecek. Ne kadar çok konuşursak konuşalım, ne kadar çok oynarsak oynayalım, o hep bir adım önde. Gülümsüyor ve bekliyor. Yeni bir çağ, yeni bir hikâye, yeni bir bakış.

Leonardo’nun fırçasından çıktığı ilk gün gibi taze,  

ve insanlık var oldukça genç kalacak.